Dit berichtje vond ik in mijn mailbox, een paar dagen geleden. Het geweldige eraan is: het is voor het eerst in 70 jaar dat er spontaan nieuws komt, via een onbekende, over mijn grootmoeder Jeannette van Emden, die in de tweede wereldoorlog verdween. Mijn moeder zocht al die 70 jaar naar haar. Ik zocht een tijdje mee en schreef er het boek ‘Zoeken’ over, dat inmiddels ook in het Engels is gepubliceerd. Een boek vol puzzelstukjes: in het ene Duitse kamparchief wordt ze wel in- maar niet uitgeschreven, in het volgende kamparchief wordt ze pas weken later ingeschreven. Wat is er gebeurd met haar?
En hoe ga je als dochter, kleindochter, om met het grote Niet-Weten, met gemis dat niet verklaard is?
Dorien, die me mailde, was zelf bezig met de papieren die haar moeder had nagelaten en kwam de naam van mijn grootmoeder tegen. Een vage herinnering aan een foto kwam boven: de naam Jeannette van Emden hoorde bij een gezicht met een brilletje. Dorien nam de moeite om te gaan googelen, vond mij en mailde. Wat een cadeau!

Woorden op een formulier

En dus zaten we afgelopen dinsdag op een terras in Utrecht – de stad waar mijn grootmoeder werd gearresteerd, waarschijnlijk – Dorien en ik. Haar moeder was 19 toen ze mijn grootmoeder ontmoette, die toen al 45 was. Waarschijnlijk. Want we weten niks meer dan wat er op een oud formulier staat: Jeanne van Emden, vervoerd uit Haaren, eind juli ’44. Leefttijd: 45 jaar. Op weg naar Vught gevlucht. Daarna gegrepen. Later weer gevlucht en vermoedelijk doodgeschoten in Nederland. Gearresteerd wegens spionage. Groot proces uit Haaren. Een deel van die informatie komt overeen met wat ik zelf al vond. Het ‘doodgeschoten in Nederland’ misschien ook wel, maar daar hebben we geen bewijs van. Niet voor niks staat er ‘vermoedelijk’. Toch noemt moeder Hetty van der Togt mijn grootmoeder op dat vergeelde formulier. Waarom? Waar zagen ze elkaar, wanneer, hoe dan, met wie nog meer, waarom, hoe lang, wat zeiden ze tegen elkaar, hoe rook het daar, wat aten ze…

We weten er niks van. Toch is zo’n formulier, zo’n enkel zinnetje over mijn grootmoeder, een schat van jewelste. Een bevestiging dat ze bestond, dat er over haar gesproken werd, dat mensen haar kenden. Alleen; wij kennen het verhaal niet. En elk nieuw puzzelstukje roept weer nieuwe vragen op.

Een verstopt verhaal

Dorien is ook bezig met een speurtocht naar het leven van een vrouw in oorlogstijd, haar moeder. En al heeft haar moeder de oorlog overleefd, Dorien zit met dezelfde wonderlijke klus als ik op me had genomen: het doorworstelen van een enorme stapel papieren, brieven, aantekeningen en archiefmateriaal waarin het verhaal verstopt zit. Mijn grootmoeder kon er niks over vertellen omdat ze de oorlog niet overleefde. Doriens moeder kon er niks over vertellen omdat ze er nu eenmaal niks over kon vertellen. Sommige ervaringen zijn te zwaar om onder woorden te brengen.

De moraal

Opnieuw vermoed ik dat mijn diepe verlangen om mensen te helpen hun verhaal onder woorden te brengen, met een rommelig Duits archief begon. Weten wat er gebeurd is met je voorouders, het verhaal kennen van je ouders, je grootouders, is zo belangrijk! Het geeft houvast bij weten wie je bent en hoe dat zo gekomen is.

Ik kan het niet laten. Ik wil zo graag even een moraal van dit verhaal geven. Schrijf! Schrijf je eigen verhaal, met de moeilijke fragmenten erin, zo goed en zo kwaad als het gaat. Schrijf over je leven in coronatijd, schrijf over je echtscheiding, over je ziekte, over je verdriet, je gemis, je geluk, je twijfels, je overwinningen op jezelf en je wilde reis met fouten die je zo weer zou willen maken.
Daardoor begrijp je jezelf beter. En het scheelt je nakomelingen zoveel werk.

Gezocht:
puzzelstukjes Hetty van der Togt en Jeannette van Emden

En als er toevallig nog meer mensen af en toe een duik nemen in de archieven van het Oranjehotel, Haaren, kamp Vught, Westerbork, Ravensbruck of Mauthausen: kijk even of je nog puzzelstukjes voor ons tegenkomt, wil je? In ‘Zoeken’ lees je wat ik al weet en verzonnen heb, Dorien kan nog heel veel nieuwe informatie gebruiken. Hun namen zijn Hetty van der Togt en Jeannette van Emden.
Dank je wel.